مسعودالعالم چودری

دیباچه کنگره‌ی بین‌المللی علوم انسانی اسلامی با هدف ایجاد تحول بنیادین در علوم انسانی مبتنی بر مبانی و آرمان‌های اسلامی شروع به فعالیت کرده است. در این راه روش‌ها و فعالیت‌های مختلفی جهت تحقق این مطلوب وجود دارد که سطح و عمق فعالیت‌ها نیز می‌تواند متنوع باشد. اهتمام متولیان امر بر بهره‌گیری از همه‌ی ظرفیت‌ها در همه‌ی سطوح می‌باشد و هر روش و فعالیتی که بتواند ما را به مقصد موردنظر نزدیک کند، مطلوب خواهد بود. به چند شیوه از محققان و اندیشمندان دعوت می‌شود تا برای نگارش مقاله‌های عمیق و نوآورانه اقدام کنند: ۱- فراخوان عمومی؛ ۲- سفارش مقاله به اساتید توانمند و مبرز برای نگارش مقاله‌ی علمی پژوهشی؛ ۳- سفارش مقالات نظریه‌پردازانه به اساتید برجسته‌ای که مستعد نظریه‌پردازی شناخته می‌شوند. اصولاً باید امکانات محدودِ موجود، صرف بهترین و نتیجه‌بخش‌ترین فعالیت‌ها شود (شیوه‌ی سوم) اما ارزیابی‌ها نشان می‌دهد که صرف تمام امکانات در این بخش در بسیاری مواقع نتیجه مفیدی در پی نداشته است. درمجموع نقطه‌ی ثقل و تمرکز کنگره بر تدوین مقالات نظریه‌پردازانه است و حرکت در این مسیر از کنگره‌ی سوم آغاز شده است. «کتاب نظریه» مجله‌ای است که به زودی اولین شماره‌ی آن توسط دبیرخانه دائمی کنگره بین‌المللی علوم انسانی اسلامی منتشر خواهد شد.

اهمیت نظریه‌پردازی محصولات علمی دارای سطوح مختلفی از جهت عمق و گستره‌ی بسط و زایش هستند. همچنین آثار علمی دارای کارکردهای متفاوت هستند که به جهت اغراض و اهداف گوناگون تولید می‌شوند. «نظریه» از این منظر در بالاترین درجه علمی قرار می‌گیرد. اساساً بخش مهمی از ادعای پیشرفت و قدرت در جامعه صنعتی غرب مبتنی بر تولید نظریه‌های گوناگون در عرصه‌های مختلف توسط این جوامع است. نظریه در همه‌ی علوم دارای مرتبه‌ای برین است و در علوم‌انسانی اهمیتی صدچندان می‌یابد. این شأن و مرتبت، هم ناشی از اهمیت بنیادین و هم متأثر از سختی در تولید است. شاید بتوان گفت در عرصه‌ی علم مشکل‌ترین کار، تولید نظریه است. بی‌تردید عمده‌ی محصولات علمی نظریه‌پردازانه نیستند. تمام این آثار به این دلیل «علمی» دانسته می‌شوند که روشمند انجام شده و در تولید آن قواعد مقبول هر رشته و حوزه‌ی تخصصی رعایت شده است؛ اما نظریه چیست و چه کاری را می‌توان نظریه‌پردازانه نامید؟ با هر تعریفی، آنچه در اینجا مهم است نقطه‌ی تمایز آن با کارهایی است که به‌اصطلاح علمی ـ پژوهشی نامیده می‌شود. در مقالات و آثار علمی ـ پژوهشی باید قواعد مرسوم تا حد ممکن و مقدور رعایت گردد. ممکن است یک مقاله ازاین‌جهت بالاترین امتیاز را کسب کند اما نظریه‌پردازانه نباشد. در مسیر تولید علوم انسانی‌اسلامی توجه به این تفاوت و تمایز بسیار مهم است. بلاشک رعایت قواعد و روش‌های مرسوم علمی مهم است و در ارزیابی مقالات دریافتی، شاخص‌های آن مبنای رد و تأیید می‌باشد اما اتکا به این ستون‌ها و توقف در این منزل برای ما شکست محسوب می‌شود. البته برای تعریف نظریه و معیارهای آن هم باید به اجماع نسبی نزدیک بشویم؛ بنابراین ما باید به سمت تولید نظریه در عرصه‌های مختلف حرکت کنیم و از اندیشمندان و محققان فاضل دعوت به عمل آوریم در این معرکه حضور پیدا کنند. بدیهی است که این مسیری طولانی و پر سنگلاخ است و باید تدارکات و تجهیزات لازم مادی و اخلاقی برای مقابله با خطرات راه فراهم گردد. مطمئناً با اخلاص و اتکال به خدای متعال و اتصال به منبع علم و حکمت لایزال، مقصد چندان هم دیر و دور نیست و مشروط به رعایت تقوا، درهای رزق و برکت علمی از زمین و آسمان گشوده خواهد شد؛ و بدانیم پای در مسیر نهادن قدم اول و شرط اصلی پیشرفت است: «وَالَّذِینَ جَاهَدُوا فِینَا لَنَهْدِینَّهُمْ سُبُلَنَا وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِینَ». (سوره عنکبوت آیه ۶۹)

مبنا و روش کار در نظریه پردازی الف- منظور از نظریه در یک تعریف، نظریه مجموعه‌ای از گزاره‌های به‌هم‌پیوسته است که مکمل یکدیگرند و یک پدیده را از جنبه‌های گوناگون توضیح داده و روابط حاکم بر آن را برای ما بازگو می‌کنند. نظریه را معادل با منظومه هم گرفته‌اند. از این منظر، نظریه مجموعه‌ای سازمان‌یافته از ایده‌ها و مفاهیم مجرد است که یک زمینه‌ی ویژه را موضوع خود قرار می‌دهد و آن را تشریح و روشن می‌سازد. در تعریفی دیگر «یک نظریه مجموعه‌ای از سازه‌ها (مفاهیم)، تعاریف و گزاره‌های به هم مرتبط است که از طریق مشخص ساختن روابط بین متغیرها، با هدف تبیین و پیش‌بینی پدیده‌ها دید نظام‌یافته‌ای از پدیده‌ها ارائه می‌کند» این تعریف سه چیز را مشخص می‌کند: یک، نظریه مجموعه‌ای از گزاره‌ها است که از سازه‌های تعریف‌شده و به هم مرتبط تشکیل شده‌اند. دو، نظریه روابطی را بین مجموعه‌ای از متغیرها (سازه‌ها) برقرار می‌سازد و با این عمل دیدگاه نظام‌یافته‌ای از پدیده‌های توصیف‌شده توسط متغیرها ارائه می‌دهد. سرانجام نظریه پدیده‌ها را تبیین می‌کند. این کار با مشخص ساختن اینکه چه متغیرهایی به چه متغیرهایی و چگونه مربوط‌اند صورت می‌گیرد و بدین ترتیب محقق می‌تواند از بعضی متغیرها متغیرهای دیگری را پیش‌بینی کند. نکته مهم دیگر اینکه هر نظریه‌ای در پی حل مشکل و پاسخگویی به یک یا چند مسئله می‌باشد. بر این اساس برای نظریه می‌توان معیارهای زیر را در نظر گرفت: • تشخیص و تبیین مسئله‌ی کلان و اصلی • تعریف دقیق سازه‌های مفهومی • روش مناسب حل مسئله در راستای تولید نظریه • بیان ارتباط دقیق و نظام‌یافته مفاهیم • توصیف پدیده‌ها مبتنی بر روابط بین متغیرها • تبیین پدیده‌ها مبتنی بر روابط بین متغیرها • انسجام درونی و ارتباط نظام‌مند بین عناصر مفهومی • عدم تناقض منطقی ابعاد مختلف نظریه • قدرت تعمیم نظریه با توجه به کلیت و شمول آن • استحکام اصولی در مقابل تغییرات جدید و نیز نظریه‌های مخالف و رقیب • بیان دقیق دستاوردها و نتایج (بنیادی و کاربردی) ب) افراد مناسب برای نظریه‌پردازی دو گروه می‌توانند مدنظر قرار بگیرند: – اول، محققان و اساتید مجربی که سال‌ها در یک حوزه کار مطالعاتی انجام داده‌اند و احتمالاً می‌توانند مبتنی بر این تجارب به تولید نظریه بپردازند. – دوم، محققان جوانی که قابلیت و استعداد نظریه‌پردازی در آن‌ها دیده می‌شود. طبیعتاً تشخیص این قابلیت بر عهده اساتیدی است که در فضای دانشگاه و حوزه با این افراد معاشرت و مراوده علمی داشته‌اند. ج) روش تعامل برای تدوین مقاله ۱- شناسایی محققان موردنظر در رشته‌های مختلف ۲- ابلاغ موضوع به محقق موردنظر و تعیین موضوع و مسئله پیشنهادی از طریق گفت‌وگو و مذاکره با ایشان ۳- مقاله طی فرآیندی تعاملی تولید می‌شود. به این معنا که محقق شروع به نگارش می‌کند و به‌تناوب و با مذاکره با رئیس کمیسیون، کار پخته و نهایی می‌شود.

درمجموع مقاله با طی فرآیند زیر باید تدوین و تأیید گردد: مرحله اول: ارائه طرح ابتدایی، تأیید آن و عقد قرارداد. مرحله دوم: تأیید مقاله توسط دو ارزیاب و احراز حداقل امتیازات مقاله نظریه‌پردازانه. مرحله سوم: برگزاری نشست علمی و اصلاح نهایی مقاله بر اساس نتایج نشست علمی (در چارچوب نظام‌نامه کرسی‌های نظریه‌پردازی) و تأیید نهایی توسط داوران.

برخی از فعالیت‌های صورت گرفته در حوزه نظریه پردازی ۱- تدوین شیوه‌ی انجام کار: تاکنون برای تحقق این امر فعالیت‌های مختلفی صورت گرفته است. قبل از هر چیز با همفکری مسئولین کمیسیون‌های دوازده‌گانه تلاش شد طرح و متد دریافت مقالات نظریه‌پردازانه تدوین گردد. با عنایت اساتید ارجمند درنهایت مسیر و مبنای درست و روشمندی برای این موضوع فراهم آمد. ۲- شناسایی محققان رشته‌های مختلف: با کمک اساتید و شورای علمی کنگره تعدادی از اساتید باصلاحیت در این حوزه شناسایی شدند. ۳- مذاکره با تعدادی از اساتید و عقد قرارداد: تاکنون با برخی اساتید مذاکره شده و توافق‌های ابتدایی هم صورت گرفته است. برخی اساتید ارجمند نیز فعالیت نگارش مقالات را شروع کرده‌اند: – تأیید دو طرح در حوزه‌ی جامعه‌شناسی و عقد یک قرارداد؛ – تأیید یک طرح در حوزه‌ی روان‌شناسی و عقد قرارداد؛ – تأیید دو طرح در حوزه‌ی حقوق و عقد دو قرارداد؛ – تأیید چهار طرح در حوزه‌ی مدیریت؛ – تأیید پنج طرح در حوزه‌ی اقتصاد؛ – ارائه یک مقاله کامل در حوزه‌ی مدیریت راهبردی؛ – تأیید دو طرح و ارائه‌ی یک مقاله‌ی کامل در حوزه‌ی فلسفه و روش‌شناسی علوم انسانی اسلامی و عقد یک قرارداد.

عناوین چهار مقاله شماره‌ی اول کتاب نظریه: ۱) فقه تربیتی؛ نظریه‌ای نو و اصیل در تعلیم و تربیت اسلامی/ آیت الله علیرضا اعرافی ۲) نظریه‌ی تکاملی بانکداری اسلامی/ حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر سید عباس موسویان ۳) مبانی معرفت‌شناختی اقتصاد اسلامی و بررسی‌های علمی ـ اجتماعی/ دکتر مسعودالعالم چودری ۴) یک نظریه‌ی بنیادی اسلامی در قلمرو پیشرفت/ دکتر عطاءالله رفیعی آتانی